Hubal's boys czyli "relacja" M. Kalenkiewicza

Anglojęzyczna wersja "Skrzydeł" z nowelą
M. Kalenkiewicza (1944 r.).

Pierwszeństwo w odkryciu tematu Hubala przypisuje się zazwyczaj Melchiorowi Wańkowiczowi. Jego literacki reportaż pt. Hubalczycy ukazał się na łamach krajowych "Kierunków" w połowie lat pięćdziesiątych. W rzeczywistości jednak pierwszym, który Hubala wprowadził do literatury był kapitan (by posłużyć się stopniem z okresu służby w oddziale) Maciej Kalenkiewicz ps. "Kotwicz".  Jego spisana w Londynie nowelka Hubalczycy została opublikowana po raz pierwszy w 1941 r. na Bliskim Wschodzie w polskim czasopiśmie "Nasze Drogi". Być może właśnie tą drogą wpadła w ręce Wańkowicza, który zachwycony nośnym tematem, zapożyczył z niej nie tylko tytuł, ale też obszerne fragmenty (o tym, jak daleko sięgały te "inspiracje" pisałam szerzej w artykule "Hubalczycy" i plagiat Wańkowicza).
Wydawać by się mogło, że spisane na gorąco przeżycia "Kotwicza" stanowić będą dla dzisiejszych historyków bezcenne źródło informacji o historii Oddziału Wydzielonego Wojska Polskiego. Tym bardziej, że kapitan pełnił funkcję zastępcy Majora i należał do jego najbardziej zaufanych ludzi. Tymczasem nawet pobieżne zapoznanie się z tekstem Hubalczyków pozwala stwierdzić, że nie jest to właściwie relacja z wydarzeń, a raczej opowiadanie, luźno tylko inspirowane pobytem Kalenkiewicza w Oddziale. 

Nie bez powodu podkreślam ten fakt z taką mocą. Okazuje się bowiem, że utwór ten pojawia się jako relacja w pracach poświęconych Hubalowi i urasta do rangi wiarygodnego źródła. Mam tu na myśli przede wszystkim książkę Łukasza Ksyty Major Hubal. Historia prawdziwa (Warszawa 2014), który na s. 123 przytacza wizję Kalenkiewicza jako ilustrację przebiegu starcia pod Wolą Chodkowską. Jest to o tyle ważne, że we fragmencie tym "Kotwicz" każe Hubalowi rozstrzelać jeńców, a autor monografii bezkrytycznie to za nim powtarza. Tymczasem z relacji mieszkańców wspomnianej wsi wiemy, że nic takiego nie miało miejsca, nie ma więc chyba powodu obciążać Majora zarzutem zbrodni wojennej. 

W tym miejscu ktoś mógłby mi zarzucić bezzasadną krytykę książki Łukasza Ksyty, żeby więc nie być gołosłowną, zapraszam do wspólnego przyjrzenia się tekstowi Hubalczyków. W tej krótkiej analizie postaram się odpowiedzieć na pytanie, dlaczego nie możemy w pełni zaufać Kalenkiewiczowi, mimo pięknej karty, jaką zapisał w historii Oddziału. 

Hubal's boys...

Pod tym właśnie tytułem utwór "Kotwicza" ukazał się w anglojęzycznej wersji czasopisma "Skrzydła". I muszę przyznać, że jego brzmienie znacznie lepiej pasuje mi do charakteru nowelki, przywodzi bowiem trochę na myśl chłopców-rewolwerowców, robiących porządek z tymi złymi, którzy nieopatrznie weszli na ich teren. I Hubalczycy Kalenkiewicza tacy właśnie są. Choć najpierw tracą swoje rasowe konie, to potem jednak udaje im się je odbić. Szarżami przebijają się przez pierścienie obławy wroga, palą niemieckie samochody, organizują zasadzki i szybko jeżdżą na zdobycznych motorach. Ile prawdy w tych wydarzeniach - o tym może nieco później, na początku chciałam przyjrzeć się bohaterom tych wszystkich brawurowych akcji.
Uważny badacz Hubalowej epopei od razu wychwyci postaci, które z historią oddziału niewiele mają wspólnego. Wśród nich wymienić można pojawiających się już w pierwszych linijkach opowiadania rtm. Zawadzkiego i kpr. Wronę. Na liście Hubalczyków, dostępnej na stronie majorhubal.pl nie znajdziemy też luzaka Butryma, por. por. Skromnego i Olszyny czy "redaktora" Patkowskiego. Oczywiście, mogą to być żołnierze, których nazwiska Kalenkiewicz zapamiętał na gorąco, a których pamięć ludzka nie dochowała do naszych czasów. Z drugiej jednak strony i z pamięcią samego "Kotwicza" nie było chyba najlepiej, skoro lubianego przez siebie ppor. Zygmunta Morawskiego "Bema" przemianował na Morawicza, a plut. Franciszka Głowacza (ps. "Lis") uczynił Frankiem Hlawą. Są też i osoby, które do historii Hubalczyków został wplecione z pełną premedytacją, choć zupełnie niesłusznie. Brat autora, Wojciech Kalenkiewicz, poległ we wrześniu 1939, podobnie jak rtm. Wiktor Moczulski, dowódca 3. szwadronu w 110. pułku ułanów (zginął w starciu z wojskami sowieckimi).

... and girls.
Na łamach opowiadania pojawiają się jednak nie tylko Hubal's boys, ale również girls. O dziwo, nie chodzi tu wcale o Mariannę Cel - "Tereskę", której Kalenkiewicz nie poświęcił ani słowa. Jej miejsce zajęła za to chłopska Zocha, dowodząca szpicą kolarzy. Wiele miejsca poświęcił też tajemniczej - i raczej zupełnie fikcyjnej - Magdalenie. Z właściwą sobie romantyczną egzaltacją uczynił z niej kobietę jakby nie z naszego świata [...], o białym czole i cichym, smutnym głosie, a nawet Najszlachetniejszą i najpiękniejszą, jaką wydała Polska Ziemia. Owiana mgiełką tajemnicy, poświęca się na ołtarzu ojczyzny i umiera z ran odniesionych podczas jednej z akcji.

Hubal's boys i girl - uł. Marianna Cel "Tereska", zupełnie przez Kalenkiewicza
pominięta na rzecz fikcyjnej Zochy i Magdaleny.

Wątek Magdaleny to zresztą jedyny, w którym ujawnia się osoba autora. Dotąd zdaje się on przypatrywać z boku wydarzeniom i postaciom. Dopiero opisując jej zaprzysiężenie, odwołuje się do własnych przeżyć: Pamiętam, jak przyszła po raz pierwszy. A gdy jej życie dobiegło końca, wyznaje: No i umarła z tej rany w piersiach, choć każdy z nas w ogień by skoczył, by o jeden dzień życie jej przedłużyć. Być może znawcy biografii "Kotwicza" potrafili by wskazać pierwowzór tej postaci. W tym miejscu jednak ważniejsze jest podkreślenie tej drugoplanowej roli narratora, który przez większą część czasu wydaje się być obserwatorem, a nie uczestnikiem zdarzeń. W prawdziwej relacji spodziewalibyśmy się raczej częstszych odwołań do własnych wrażeń i doświadczeń.
Czy to jedyny powód, dla którego opowieść Kalenkiewicza należy przyjmować z pewną dozą ostrożności? Obawiam się, że nie. Oceniając wartość źródłową Hubalczyków należy przyjrzeć się również chronologii, która wiele nam może powiedzieć o wiarygodności tej nowelki.


Czytaj dalej